Månadsarki: november 2014

Skrivereglar, Språk

Bøying av substantiv – hankjønn

Legg att eit innspel

Dagens innlegg skulle eigentleg handla om noko anna enn språk, men slik vart det ikkje. Eg fekk lyst til å skriva om bøying av substantiv, og slik vart det . . . 

Bilete av ei dame som ristar i eit tre fullt av snø. Snølandskap med fjell. Bilete av flammane i ein omn.
At fotografen ber deg om å rista i treet er ein ting, men at du faktisk gjer det…Ein dag i snøen bør alltid avsluttast attmed ein varm omn.

Først av alt – som nynorskbrukar irriterer det meg at eg ikkje kan skriva bøyging, noko som er naturleg for mitt målføre, sognemål. Eg seier bøyging, men ein kan visst ikkje skriva det.

Bøying av nynorske substantiv

Uansett, korleis eit substantiv oppfører seg når ein bøyer det, er interessant, tykkjer eg. Her tek eg føre eg bøying av nynorske substantiv.

Det finst fire former ein kan bøya eit substantiv i – eintal – ubunden/ubestemd, eintal – bunden/bestemd, fleirtal – ubunden/ubestemd og fleirtal – bunden/bestemd.

Dei vanlege

Vanlegvis vil hankjønnssubstantivet oppføra seg slik når det vert bøyd:

Eint., ubun.                 Eint., bun.                   Fl.t., ubun.                   Fl.t., bun.

Katt                            Katten                                   Kattar                    Kattane               

Ver merksam på at ordet kan bøyast som hokjønn òg, då som katte.

Dette kan du prøva med fleire ord, t.d.: danske, stol, blome, hare, benk, omn osv.

Dei som trekkjer seg saman

Men dette gjeld ikkje alle hankjønnssubstantiva, tenkjer du? Og du har heilt rett, sjølvsagt. Nokre hankjønnssubstantiv oppfører seg annleis når dei vert bøyde, dei får ei samandraging i fleirtal. Døme på dette:

Eint., ubun.                 Eint., bun.                   Fl.t., ubun.                   Fl.t., bun.

Støvel                         Støvelen                    Støvlar                      Støvlane

Prøv sjølv med ord som vinter, sommar, regel osv.

Ei grind med masse nysnø på. Eit grantre med snø på, og greinene på eit lauvtre fullt av snø.
Snøen er komen i Sogndal(sdalen) – då lyt ein ut og vabba!

Dei med omlyd

Har me dekt alle no? Langt ifrå. Kven har sagt at språk eller bøying av substantiv er enkelt? Og i dette innlegget skal me berre sjå på hankjønnssubstantiva…

Har du lagt merke til at enkelte hankjønnsord får omlyd i fleirtalsform? Sjå her:

Eint., ubun.                 Eint., bun.                   Fl.t., ubun.                   Fl.t., bun.

Son                             Sonen                        Søner                        Sønene

Prøv sjølv med ord som mann eller fot.

Dei med fleire endingar

I tillegg til dei variantane me allereie har vore gjennom, kan nokre hankjønnsord bøyast på fleire måtar. Det var no veldig til styr, tenkjer du kanskje. Og det kan eg vera samd i, men er det ikkje fasinerande samstundes? Her er eit døme:

Eint., ubun.                 Eint., bun.                   Fl.t., ubun.                   Fl.t., bun.

Gris                            Grisen                        Grisane/ene              Grisar/er

 Du kan prøva sjølv med ord som: månad, gjest, ven, sau, bunad, verknad, stad, gong, osv.

Dei annleise

Til slutt kan du leggja særs merke til ord som eigentleg dett heilt utanfor alle desse variantane:

Eint., ubun.                 Eint., bun.                   Fl.t., ubun.                   Fl.t., bun.

Bror                           Broren                       Brør                           Brørne

Ting                           Tingen                       Ting                           Tinga

Far                             Faren                         Fedrar                       Fedrane

Kjem du på fleire?

Bilete av ei elv med nysnø rundt, ein snøengel og ein snødekt stein.
Eit elveleie i nysnøen, ein snøengel og ein stein med snø på. Relevansen? Dei to siste er hankjønnsord . . .

Heilt til slutt

Dette vart eit innlegg stappfullt av informasjon. Takk for at du las gjennom heile! Eg håpar at det var til nytte for deg, og at det kan hjelpa deg dersom du står fast når det gjeld bøying av hankjønnssubstantiv.

Dersom du lærte noko nytt i innlegget eller berre sette pris på det, vert eg kjempeglad dersom du trykkjer på like- eller deleknappen under. Eller om du legg att ein kommentar til meg.

Me snakkast!

Klem,

Rønnaug

Kommunikasjon, Ord du saknar, Refleksjonar, Språk

Ord du ikkje visste at du sakna – klopp

4 innspel

No skal me sjå litt meir på eit tema eg er veldig glad i – ord – og særskilt ord eg tenkjer at me ikkje nyttar ofte nok.

Då eg jobba som norsklærar på vidaregåande i Oslo for nokre år sidan, var det ein kollega som spurde meg om eg visste kva klopp tydde for noko. Dette sette i gong ei massiv tankeverksemd for min del fordi det var eit ord eg ikkje hadde tenkt på, eller nytta, på veldig lenge.

Kva var det det var att?

Grunnen til at eg ikkje har nytta det på lenge er vel helst at det ikkje er så flust med klopper rundt om som det var i tidlegare tider, like fullt er det eit vakkert ord.

Bilete av ei klopp (steinhellebru) gjennom netting. Bilete av same kloppa frå annan vinkel.
Det finst ein del fine klopper rundt om – her er ei av dei.

Det har to tydingar – det kan visa til ei stabburstrapp (låg trapp). Vel har eg vel støytt på eit og anna stabbur i mi tid, men eg må innrøma at det ikkje er noko som går inn i den daglege praten for min del.

Den andre tydinga er ei gangbru av stokkar eller stein over til dømes ei elv eller ein bekk, eller over ei myr eller liknande. Desse finst det nokre av rundt om. Særleg om du vandrar litt rundt i fjellheimen.

Om ein filosoferer litt vidare . . .

Det hadde vore stas om tydinga berre hadde vore bru og eg kunne til å seia «Hardanger-kloppi» og slikt, men eg får vel halda meg til fakta. Er likevel litt moro å leika med tanken . . . «Tower klopp, London» . . . «Karlskloppi, Praha» . . .

Når det er sagt, er klopper i seg sjølv vakre nok til å ha sitt eige ord. Det er plass til fleire klopper i verda!

Bilete av ei klopp (steinhellebru) og lyng med istappar.
Vatn i ulike former. Fasinerande.

Heilt til slutt

Eit kort innlegg i dag om eit stutt og nydeleg ord. Dersom du likte innlegget, vert eg takksam om du trykkjer på like- eller deleknappen under, eller om du legg att ein kommentar til meg.

Me snakkast!

Klem,

Rønnaug

 

Kommunikasjon, Refleksjonar, Språk

Ei høne å plukka . . .

2 innspel

Hender det at du høyrer uttrykk som du ikkje heilt skjønar? Temaet i bloggen i dag er faste uttrykk.

Då eg var lita høyrde eg ofte at dei vaksne la til «so han sa» når dei hadde sagt noko. Eg heldt på å bli tullete fordi eg ikkje visste kven han der som sa alt var. Dei gongene eg spurde fekk eg til svar at «Hehe, det er no berre eit uttrykk». Det tok meg ganske lang tid å akseptera at det var akkurat det. Når dei vaksne sa «so han sa», meinte dei om lag det same som «heldt eg på å seia». Det var ein måte å ta spissen av det dei sa på.

Eg, i mitt einfelde, trudde det var ein kar som sat ein stad og sa veldig mange ting som folk stadig tok opp att . . .

Bilete av ein legobil på hovudet til ein unge, med hendene rundt. Bilete av ei høne og ein hane i plast. Bilete av ein hagefrosk.
Det er viktig å leika, både når det gjeld språk og resten av livet.

Å hoppa etter kven?

Faste uttrykk veks fram nasjonalt og lokalt og kjem av at brukarane har ei felles kulturforståing . Ta til dømes uttrykk som «å hoppa etter Wirkola», som tyder at du skal ta over etter nokon som var veldig god i den rolla du skal ta over. Kong Harald skal ha nytta dette uttrykket om å ta over som konge etter far sin, Kong Olav.

Opprinneleg kom jo dette uttrykket til fordi skihopparen Bjørn Wirkola var fullstendig suveren på 60-talet. Ulike sportskommentatorar vitsa med at det ikkje var moro å hoppa etter Wirkola. Uttrykket voks og kan i dag nyttast om dei fleste livsområde.

Mange av dei faste uttrykka me nyttar har si rot i idretten – som «å ta over stafettpinnen» eller «ballen er rund».

Vêr og slikt

For nordmenn er det (i alle fall for vaksne) som regel enkelt å forstå kva uttrykka tyder. Dette er fordi dei byggjer på landet si felles kulturforståing.

Eit uttrykk som «mellom borken og veden» vil fortelja ein nordmann at du står overfor eit vanskeleg dilemma. For ein utlending vil det truleg ikkje gje noka meining i det heile. Det er difor slike uttrykk er så vanskelege å omsetja.

Ta til dømes «å ha vore ute ei vinternatt før». Ein nordmann vil med ein gong skjøna at denne personen «har vore i hardt vêr før» – vedkomande har altså erfaringar som gjer han rusta til å halda ut tunge opplevingar. Dette veit me fordi me er klar over at at å vera ute ei skikkeleg kald vinternatt i Noreg, krev vilje og instinkt til å overleva.

Bilete av blåbærlyng med blåbær.
Blåbær!

Ei høne?!

Om du tenkjer etter, er mest heile språket bygd opp av faste uttrykk. Sjølv om me veit kva folk meiner når dei nyttar desse uttrykka, er det ikkje alltid me veit korleis dei oppstod.

Ta uttrykket «har ei høne å plukka med deg» – då forstår eg jo at vedkomande er misnøgd med noko eg har sagt eller gjort og no vil han eller ho at me skal ordna opp. Anten med ein alvorsprat eller med ein slåstkamp. Men eg anar ikkje korleis uttrykket oppstod – kva som gjer det å plukka ei høne synonymt med å ordna opp i eit problem. Det er mogleg at det berre er snakk om grundig og tidkrevjande arbeid.

Det kan også vera at det tyder noko heilt anna.

Ugler er fine fuglar

Uttrykket «ugler i mosen», som fortel deg at du må vera på vakt, kjem frå det danske uttrykket «ulver i mosen» (ulver på myra), og oppstod visst i norsk språk fordi våre forfedrar ikkje forstod det danske språket, så dei fornorska det litt (litt slik som bokmål, eigentleg . . . Nei då, men det er ikkje alltid ein nynorskbrukar kan dy seg).

Eg har forresten høyrt at danskane har teke etter uttrykket vårt og no snakkar om ugler i mosen dei òg . . . Ulvane er nemleg utrydda i Danmark . . .

Språk er kompliserte greier, men det er moro å forska litt i det stundom.

Heilt til slutt

Takk for at du var innom bloggen min i dag! Eg håpar innlegget sette i gong nokre tankeprosessar rundt faste uttrykk du sjølv brukar.

Dette er nok eit tema eg kjem til å koma innom att seinare, så om du har kommentarar, vert eg veldig glad om du tek kontakt. Dersom du likte innlegget, er det kjempeflott om du trykkjer på like- eller deleknappen under, eller legg att ein kommentar.

Me snakkast!

Klem,

Rønnaug

 

 

Skrivereglar, Språk

Kjenner du att at døra er att?

Legg att eit innspel

I dag skal me sjå litt meir på rettskriving att, og temaet er skilnaden mellom att og at. Desse blandar eg ofte sjølv. Ikkje fordi eg ikkje veit kva som er skilnaden på dei, men fordi fingrane mine har så utruleg lyst til å skriva to t-ar kvar gong. Difor dukkar denne feilen stadig opp hjå meg dersom eg skriv noko kjapt.

Likevel er nok ikkje dette hovudgrunnen til at folk flest blandar desse to orda. Ofte er ein ikkje klar over skilnaden.

Bilete av stammen på eit stort tre og eit bilete av ei raud, gamal dør med eit glas der ein ser refleksjonen av fotaografen.
Eit noko skummelt sjølvportrett i ei stengd gamal dør, og eit tre. Begge frå ein tur til Bømlo i haust.

Første del: at

At, med ein t, er ein subjunksjon og kjenneteiknar ei leddsetning. Dessutan signaliserer at at leddsetninga tilhøyrer heilsetninga sitt verbal. I staden for denne setninga kan du altså skriva: At signaliserer det, og du ser at alt som står i leddsetninga heng saman med «signaliserer» i heilsetninga.

Du kan også nytta det på slutten av tilrop – som til dømes «Dei er så fine at!», i byrjinga av utrop: «At du vågar!», og i årsakssamanheng – «Eg er sint for at bussen var sein».

Moro?

No tenkjer eg du vart klokare, og er glad for at eg tok meg tid til å forklara dette så godt? Nei?! Eg lovar at neste del vert litt enklare.

Siste del: att

Att, med to t-ar, er eit adverb. Det seier noko om verb, adjektiv, setningar og verbfrasar. Du nyttar att når du meiner igjen, tilbake eller bak. Døme på dette er: Jakka var att fram (bak fram), Han reiste att og fram (fram og tilbake), Eg kom heim att (igjen).

Dersom du er usikker på om du skal velja att eller at, kan du sjekka om du kan byta ordet ut med eit av dei over. Då skal du nytta att med to t-ar. Om du ikkje kan byta det vekk, skal du velja at, med ein t.

Heilt til slutt

Eg håpar temaet er litt klårare for deg no, og at du hadde nytte av innlegget mitt. I så tilfelle er det supert om du trykkjer på like- eller deleknappen under, eller legg att ein kommentar til meg. Då vert eg veldig glad!

Me snakkast!

Klem,

Rønnaug

Kommunikasjon, Ord du saknar, Refleksjonar, Språk

Har du nokon gong vorte kalla for eit epletre?

Legg att eit innspel

Dagens innlegg er ei lita forlenging av det førre innlegget (som du finn her). Der tok eg føre meg at ordet apal tyder epletre. Eg voks opp i eit jordbruksområde, der me nytta skjellsord som eg trur er heller uvanlege i andre sirklar.

Skjellsord i rurale strok

Når nokon var dumme mot oss hagla det ofte med ord som geit, kyr og merr (om det var snakk om ei jente) eller sau, oksestut osv (om det var ein gut). Eg kan ikkje hugsa at me assosierte desse skjellsorda på nokon måte med dyra me hadde med å gjera til dagen. Alle var me utruleg glad i dei.

I tider der eg har drista meg ut i verda har eg fått kommentarar som «Vi pleier ikke kalle hverandre for ku og sånt…»

…Neivel…

To bilete av ein liten dam med eit tunt lag med is på., og eit bilete av eit epletre.
November!

Kultursjokk

Grunnen til at dette heng saman med førre innlegg er at i ungdomstida gjorde apalen sitt inntog som skjellsord. Det er mange «bygutar» (som regel fjøringar eller kaupingar) som litt forfjamsa har spurt «Kvifor kalla han meg ein apal? Kva er det for noko??»

Ingen av dei har vorte særleg mykje klokare av å få vita at «Eh…nei…det er no eit epletre då…»

Fordi du er ubrukeleg

I den tida høyrde eg at apal vart brukt om eit gamalt epletre, som ikkje hadde frukt meir, og som difor var ubrukeleg. Dersom nokon kalla deg ein apal (dette var mynta på gutar), skein det gjennom at vedkomande meinte at du var ubrukeleg.

Eg trur kanskje at det eventuelt var ein lokal definisjon, for eg finn ikkje noko anna om apal enn at det er eit epletre. Som sagt, voks eg opp ein del meter over havet, og der var nok dei fleste epletrea ubrukelege uansett, sidan vekstsesongen vert så kort.

Saftkokar

Eit anna hyppig nytta skjellsord, og som ikkje var særleg lokalt, var saftkokar. Ekstra moro var det dersom han som vart kalla det faktisk jobba på Lerum…

Heilt til slutt

Takk for at du var innom bloggen min i dag! Dersom du likte innlegget og kanskje kom på nokre episodar eller ord du sjølv har brukt, er det fint om du trykkjer på like- eller deleknappen under. Eller om du legg att ein kommentar.

 

Me snakkast!

 

Klem,

Rønnaug

 

Kommunikasjon, Ord du saknar, Refleksjonar, Språk

Ord du ikkje visste at du sakna – apal

2 innspel

Hender det at du kjem over ord du anten ikkje kjenner eller som det er veldig lenge sidan du har høyrt? Dagens innlegg handlar om slike høve, eller berre eit, for å vera nøyaktig.

Det mystiske treet

Då eg var lita høyrde eg ofte at besteforeldra mine snakka om apalen (eller apadl (med trykk på a-en), som me seier på sognemål) som stod i hagen. Eg hugsar enno at eg lenge ikkje heilt fekk tak i akkurat kva det var dei refererte til, men eg konkluderte med at det var eit tre.

Dei snakka alltid om apalen som noko alle visste kva var, så eg torde ikkje spørja, og funderte heller sjølv over kva for eit tre det kunne vera. Eg meiner å hugsa at eg vart skuffa då eg endeleg forstod at det var epletreet dei snakka om. Apal er jo eit mykje finare ord enn epletre. Kvifor bytte me vekk det, eigentleg?

Eit sommar og eit haustbilete av epletre. Eit nærbilete av nokre raude eple som heng på treet.
No har eg fleire apalar i hagen. Dei er det som regel frukt på.

 

Som sagt, var eg litt sein med å konkludera med at apal var det same som epletre, men til mitt forsvar voks eg opp på ein stad som ligg 4-500 meter over havet, og det fanst aldri eple på den apalen dei snakka om.

Heilt til slutt

Takk for at du er innom bloggen min i dag! Dersom du likte innlegget mitt, og kanskje fann eit ord du sakna – eller kom på andre, er det flott om du trykkjer på like- eller deleknappen under, eller legg att ein kommentar til meg.

 

Me snakkast!

Klem,

Rønnaug

Kommunikasjon, Refleksjonar, Skrivereglar

Kjært barn har mange namn…

Legg att eit innspel

I bloggen i dag skal me sjå litt på ulike ord me har som dekkjer det same. Dei fleste har nok høyrt om eskimo-folket som har haugevis med ord for snø? Mellom 20 og 200 ein plass har eg høyrt. Fasinerande, er det ikkje?

Diverre er det visst ikkje noka sanning i det. I røynda skal dei ha mellom to og fire ord for snø. Historia mister litt av kuriositeten og poenget sitt når ein blandar inn fakta, så det bør ein helst ikkje gjera. Men om me går vidare, kan me sjå litt på kva ord me har som dekkjer det same.

Bilete av tre bøker oppå kvarandre, den øvste er oppslegen. Bilete av ei opa bok med eit hjarte. Bilete av eit naust ved eit fjellvatn.
Er boka skriven eller forfatta? Notert, kanskje? Naustet ligg i alle fall ved Halsavatnet.

Om me vel eit ord som skriving, har me eit mangfald av synonym å ta av. Me kan notera, skribla, russa, føra ned, eller meir nymotens ord som blogga, teksta, chatta osv.

Eg har fundert litt på om me treng desse orda, og kvifor me lagar oss nye ord for noko me allereie har. Med litt hell skal eg få deg til å grubla over det same.

Er det lengda som avgjer?

Attende til skrivinga. Ein kan altså notera på eit notat eller blogga på ein blogg. Men eg har enno ikkje høyrt om nokon som «romanar» på ein roman.

Kvifor ikkje? Kan det ha noko med lengda på teksten ein skriv å gjera? Er det eit punkt der det går frå å vera t.d. notering til at det vert den meir seriøse skrivinga? Når du har passert visst mange sider med tekst, vert det då skriving? Det spelar kanskje inn, men eg har aldri høyrt om nokon som «annonsar» ei annonse heller, derimot har eg, ein og anna gongen, høyrt om forfattarar som forfattar forfattarskapa sine.

Latskap?

Kanskje skiljet går ein annan stad? Det kan jo vera at me lagar nye ord for å skildra saker me gjer til dagen. At me lagar ord fordi me er late eller har for dårleg tid til å seia heile setninga. I staden for å seia at «No skriv eg på bloggen», seier eg heller «Eg bloggar». Då får eg liksom dekkja alt på ein gong. Eg kunne sjølvsagt berre sagt «Eg skriv», men då hadde kanskje folk spurt meg om kva eg skreiv på osv. I latskapens namn er blogging eit meir effektivt og dekkjande uttrykk.

Eg kan jo heller ikkje la vera å kommentera at me har adoptert ordet frå engelsk. Det same har me gjort med chatting, til dømes. Me kan jo enkelt omsetja begge orda: blogg frå web log, kan omsetjast til nettdagbok og chat kan omsetjast til nettprat eller rett og slett småprat. Men det er enklare å nytta dei engelske uttrykka, så då gjer me heller det.

Nokre på veg inn, andre på veg ut

Men dette var ei avsporing. Attende til kvardagslege ord – det er rart å tenkja på at ord ein nyttar til dagleg var ukjende for kort tid sidan. Dusjing, til dømes, ville nok ikkje vera eit vanleg innslag i daglegtale for 50 år sidan. Og «googling» høyrdest rart ut for berre tiår sidan (eller søkjemotorsøkjing, som me kanskje heller burde ha kalla det – det er mogleg at ikkje alle forslaga mine er like gjennomtenkte).

Andre ord er på veg ut. Til dømes er eit av yndlingsverba mine på veg ut av språket, i den grad det nokon gong var skikkeleg inne. Ordet du ikkje kan seia utan å føla eit visst snev av andakt medan du uttalar (du føler deg samstundes litt fjollete og tilårskomen), trekk pusten djupt og sei: «Eg telefonerer». Fint, ikkje sant?

Til slutt

Poenget med dagens tekst kan vera litt vanskeleg å gripa tak i. Eg ville rett og slett setja i gong nokre tankeprosessar rundt dette med språk. Kva ein funderer seg fram til er ikkje alltid så viktig, men at ein tenkjer gjennom det.

Tusen takk for følgjet denne gongen. Teksten vart litt lang og kronglete. Dersom du sette pris på teksten og hadde nytte av han, vert eg veldig takksam om du trykkjer på like- eller deleknappen under, eller legg att ein kommentar til meg. Kanskje du har nokre språkting du grublar på og som du vil dela.

Me snakkast!

Klem,

Rønnaug